महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले आणि आर्थिकदृष्ट्या संपन्न राज्य आहे. राज्याची एकूण लोकसंख्या सुमारे १२ कोटी आहे, आणि ३०७,७१३ चौ.कि.मी. क्षेत्रफळाने ते भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाचे मोठे राज्य आहे. राज्यात ३६ जिल्हे असून मुंबई ही राजधानी व भारताची आर्थिक राजधानी आहे. पुणे, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद आणि ठाणे या प्रमुख शहरे आहेत.
महाराष्ट्राचा जीडीपी ४० लाख कोटी रुपयांहून अधिक आहे, जो भारताच्या एकूण जीडीपीच्या सुमारे १४% आहे. येथे बॉलिवूड, उद्योग, माहिती तंत्रज्ञान आणि शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे. राज्यात सह्याद्री पर्वत रांगा, गड-किल्ले आणि समुद्रकिनारे यांसारख्या पर्यटन स्थळांची रेलचेल आहे.
महाराष्ट्र नकाशा पाहा, ज्यामध्ये ३६ जिल्हे, जिल्हा मुख्यालये आणि राज्याची राजधानी दाखवलेली आहे.
| तथ्य | तपशील |
|---|---|
| राज्याचे नाव | महाराष्ट्र |
| राजधानी | मुंबई |
| हिवाळी राजधानी | नागपूर |
| एकूण क्षेत्रफळ | 3,07,713 चौरस किलोमीटर |
| लोकसंख्या (2011 जनगणना) | 11,23,74,333 |
| जिल्ह्यांची संख्या | 36 |
| मुख्यमंत्री | एकनाथ शिंदे (2024 नुसार) |
| राज्यपाल | रमेश बैस (2024 नुसार) |
| प्रमुख भाषा | मराठी |
| राज्य पक्षी | हरीत कबूतर (हरियाळ) |
| राज्य प्राणी | शेकरू (भारतीय जायंट गिलहरी) |
| राज्य फुल | ताम्हण |
| राज्य वृक्ष | आंबा |
| प्रमुख नद्या | गोदावरी, कृष्णा, भीमा, तापी, पवना |
| प्रमुख डोंगररांगा | सह्याद्री (पश्चिम घाट) |
| प्रमुख शहरे | मुंबई, पुणे, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद |
| उद्योग | ऑटोमोबाइल, माहिती तंत्रज्ञान, कापूस गिरणी उद्योग |
| कृषी उत्पादने | सोयाबीन, कापूस, ऊस, तांदूळ |
| संस्कृती | गणेशोत्सव, लावणी, तमाशा, वाडा वास्तुकला |
| प्रमुख पर्यटनस्थळे | अजिंठा- वेरुळ लेणी, गेटवे ऑफ इंडिया, महाबळेश्वर, शिर्डी |
| जीडीपी (2023 अंदाज) | ~400 अब्ज अमेरिकी डॉलर |
| जिल्ह्याचे नाव | मुख्यालय | क्षेत्रफळ (किमी²) | लोकसंख्या (2011 जनगणना) | प्रमुख भाषा | प्रसिद्ध स्थळे |
|---|---|---|---|---|---|
| अहमदनगर | अहमदनगर | 17,048 | 4,543,083 | मराठी | शिर्डी, अहमदनगर किल्ला |
| अकोला | अकोला | 5,431 | 1,813,906 | मराठी | राज राजेश्वर मंदिर |
| अमरावती | अमरावती | 12,212 | 2,887,826 | मराठी | अंबादेवी मंदिर |
| औरंगाबाद | औरंगाबाद | 10,107 | 3,701,282 | मराठी | अजिंठा लेणी, बिबी का मकबरा |
| बीड | बीड | 10,693 | 2,585,049 | मराठी | परळी वैजनाथ |
| भंडारा | भंडारा | 3,717 | 1,200,334 | मराठी | अंधारबन जंगल |
| बुलढाणा | बुलढाणा | 9,661 | 2,586,258 | मराठी | लोणार सरोवर |
| चंद्रपूर | चंद्रपूर | 11,443 | 2,204,307 | मराठी | ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान |
| धुळे | धुळे | 8,061 | 2,050,862 | मराठी | लळिंग किल्ला |
| गडचिरोली | गडचिरोली | 14,412 | 1,072,942 | मराठी | चुलबंद अभयारण्य |
| गोंदिया | गोंदिया | 5,234 | 1,322,821 | मराठी | नवेगाव राष्ट्रीय उद्यान |
| हिंगोली | हिंगोली | 4,526 | 1,177,345 | मराठी | औंढा नागनाथ |
| जळगाव | जळगाव | 11,765 | 4,229,917 | मराठी | पाताळदेवी |
| जालना | जालना | 7,718 | 1,959,046 | मराठी | जम्ब समाधी |
| कोल्हापूर | कोल्हापूर | 7,685 | 3,876,001 | मराठी | महालक्ष्मी मंदिर |
| लातूर | लातूर | 7,157 | 2,455,943 | मराठी | किल्लारी मंदिर |
| मुंबई शहर | मुंबई | 157 | 3,085,411 | मराठी, हिंदी | मरीन ड्राइव्ह |
| मुंबई उपनगर | मुंबई | 446 | 9,356,962 | मराठी, हिंदी | गेटवे ऑफ इंडिया |
| नागपूर | नागपूर | 9,892 | 4,653,570 | मराठी | दीक्षा भूमी |
| नांदेड | नांदेड | 10,502 | 3,361,292 | मराठी | हजूर साहिब |
| नाशिक | नाशिक | 15,530 | 6,107,187 | मराठी | त्र्यंबकेश्वर मंदिर |
| पुणे | पुणे | 15,642 | 9,429,408 | मराठी | शनिवारवाडा |
| सांगली | सांगली | 8,572 | 2,822,143 | मराठी | गणपती मंदिर |
| सातारा | सातारा | 10,480 | 3,003,741 | मराठी | कास पठार |
| सिंधुदुर्ग | ओरोस | 5,207 | 849,651 | मराठी | सिंधुदुर्ग किल्ला |
| सोलापूर | सोलापूर | 14,895 | 4,317,756 | मराठी | सिद्धेश्वर मंदिर |
| ठाणे | ठाणे | 9,558 | 11,060,148 | मराठी | येऊर हिल्स |
| उस्मानाबाद | उस्मानाबाद | 7,569 | 1,657,576 | मराठी | तुकाराम समाधी |
| वर्धा | वर्धा | 6,310 | 1,300,774 | मराठी | सेवाग्राम आश्रम |
| वाशीम | वाशीम | 5,134 | 1,197,160 | मराठी | बालाजी मंदिर |
| यवतमाळ | यवतमाळ | 13,584 | 2,772,348 | मराठी | पाऊस धरण |
| क्रमांक | शहराचे नाव | जिल्हा | लोकसंख्या (२०११ च्या जनगणनेनुसार) | क्षेत्रफळ (चौरस किमी) | विशेष वैशिष्ट्ये |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | मुंबई | मुंबई उपनगरे | 1,24,42,373 | 603 | भारताची आर्थिक राजधानी |
| 2 | पुणे | पुणे | 3,124,458 | 331.26 | महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक केंद्र |
| 3 | नागपूर | नागपूर | 2,405,421 | 218 | ऑरेंज सिटी, विदर्भाची राजधानी |
| 4 | नाशिक | नाशिक | 1,486,053 | 264 | कुंभमेळ्याचे आयोजन |
| 5 | ठाणे | ठाणे | 1,841,488 | 147 | उद्योग आणि वसाहतींसाठी प्रसिद्ध |
| 6 | औरंगाबाद | औरंगाबाद | 1,175,116 | 139.1 | ऐतिहासिक अजिंठा व वेरूळ लेणी |
| 7 | सोलापूर | सोलापूर | 951,118 | 148.8 | कापड उद्योगासाठी प्रसिद्ध |
| 8 | कोल्हापूर | कोल्हापूर | 549,236 | 66.82 | महालक्ष्मी मंदिर, कोल्हापुरी चपला |
| 9 | अमरावती | अमरावती | 646,801 | 121 | विदर्भाचे महत्त्वाचे शहर |
| 10 | अहमदनगर | अहमदनगर | 350,905 | 39.30 | ऐतिहासिक अहमदनगर किल्ला |
| महानगर क्षेत्राचे नाव | जिल्हा | लोकसंख्या (2021 अंदाजे) | क्षेत्रफळ (चौरस किमी) | महत्वाचे केंद्र |
|---|---|---|---|---|
| मुंबई महानगर क्षेत्र | मुंबई, ठाणे, पालघर, रायगड | ~2.5 कोटी | ~4,355 | मुंबई |
| पुणे महानगर क्षेत्र | पुणे | ~75 लाख | ~7,256 | पुणे |
| नागपूर महानगर क्षेत्र | नागपूर | ~30 लाख | ~3,567 | नागपूर |
| नाशिक महानगर क्षेत्र | नाशिक | ~20 लाख | ~2,642 | नाशिक |
| औरंगाबाद महानगर क्षेत्र | औरंगाबाद | ~12 लाख | ~1,390 | औरंगाबाद |
| सोलापूर महानगर क्षेत्र | सोलापूर | ~10 लाख | ~1,789 | सोलापूर |
| अमरावती महानगर क्षेत्र | अमरावती | ~9 लाख | ~1,250 | अमरावती |
| कोल्हापूर महानगर क्षेत्र | कोल्हापूर | ~6 लाख | ~1,500 | कोल्हापूर |
महाराष्ट्र भारताच्या पश्चिम भागात स्थित आहे आणि राज्याचे क्षेत्रफळ ३०७,७१३ चौ.कि.मी. आहे. उत्तर, पश्चिम आणि पूर्व भागांतून महाराष्ट्राची सीमा गुजरात, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, तेलंगणा, कर्नाटक आणि गोवा या राज्यांशी जुळते, तर पश्चिमेला अरबी समुद्र आहे.
२०११ च्या जनगणनेनुसार, महाराष्ट्राची लोकसंख्या ११.२४ कोटी असून ते भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य आहे. सध्याची लोकसंख्या अंदाजे १२ कोटी आहे. महाराष्ट्रातील मुंबई महानगर क्षेत्र हे जगातील सर्वात घनदाट लोकसंख्या असलेल्या भागांपैकी एक आहे.
महाराष्ट्राची राजधानी मुंबई असून ती भारताची आर्थिक राजधानी म्हणून ओळखली जाते. इतर महत्त्वाची शहरे म्हणजे पुणे, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद, आणि ठाणे.
महाराष्ट्रात ३६ जिल्हे आहेत. त्यामध्ये पुणे, मुंबई, नागपूर, नाशिक, औरंगाबाद, ठाणे, कोल्हापूर, सातारा, सोलापूर, अहमदनगर आणि विदर्भातील इतर जिल्ह्यांचा समावेश होतो.
महाराष्ट्र भारतातील सर्वात प्रगत राज्य असून राज्याचा जीडीपी ४० लाख कोटी रुपयांहून अधिक आहे, जो भारताच्या एकूण जीडीपीच्या सुमारे १४% आहे. औद्योगिक क्षेत्रात मुंबई-पुणे-नाशिक पट्टा प्रमुख असून माहिती तंत्रज्ञान, बॉलिवूड आणि शेती हा राज्याचा कणा आहे.
महाराष्ट्र पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहे. राज्यात सह्याद्री पर्वत रांगा, गड-किल्ले, समुद्रकिनारे आणि ऐतिहासिक स्थळे आहेत. रायगड, शिवनेरी, अजिंठा-वेरूळ लेणी, महाबळेश्वर, लोनावळा आणि गणपतीपुळे यांसारखी ठिकाणे पर्यटकांना आकर्षित करतात.
महाराष्ट्रात अनेक उच्च शिक्षण संस्था आणि विद्यापीठे आहेत, ज्यामध्ये पुणे विद्यापीठ आणि आयआयटी मुंबई प्रसिद्ध आहेत. राज्यात नाट्य, संगीत, साहित्य आणि कला यांचा समृद्ध वारसा आहे. मराठी भाषा आणि सणवार हे महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक वैशिष्ट्य आहे.
महाराष्ट्राची अधिकृत भाषा मराठी आहे. मुंबईसारख्या महानगरांमध्ये हिंदी आणि इंग्रजी भाषेचाही मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.
उद्योगांमध्ये मुंबई पोर्ट ट्रस्ट, माहिती तंत्रज्ञान, ऑटोमोबाईल उद्योग, आणि रसायने ही क्षेत्रे महत्त्वाची आहेत. शेतीत ऊस, भात, कापूस, सोयाबीन आणि फळबागा मोठ्या प्रमाणावर आहेत. साखर उद्योगात महाराष्ट्र अग्रस्थानी आहे.
महाराष्ट्राची वाहतूक व्यवस्था उत्कृष्ट असून मुंबईत मेट्रो, लोकल ट्रेन, आणि बस सेवा आहेत. राष्ट्रीय महामार्ग, बंदरे आणि विमानतळांची व्यवस्था राज्याला उद्योग आणि व्यापारासाठी महत्त्वपूर्ण बनवते.
राज्यात कोयला, जलविद्युत, आणि सौर उर्जेचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. नागपूर आणि चंद्रपूर येथे वीज निर्मिती केंद्रे आहेत.
महाराष्ट्राचा इतिहास इ.स. पूर्व काळापासून सुरू होतो. या प्रदेशाचा उल्लेख प्राचीन ग्रंथांमध्ये 'दक्षिणापथ' आणि 'महिषकर्ष' म्हणून आहे. इ.स.पूर्व ३ऱ्या शतकात मौर्य साम्राज्याचा हा भाग होता. यानंतर सातवाहन साम्राज्याने या भागावर दीर्घकाळ राज्य केले. सातवाहन कालखंडात व्यापार, कला, आणि स्थापत्य यांचा मोठा विकास झाला.
सातवाहन राजवटीच्या काळात महाराष्ट्राला वैभव प्राप्त झाले. नाशिकजवळील पांडव लेणी आणि कार्ला लेणी ही सातवाहन स्थापत्याची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत.
७व्या ते १३व्या शतकादरम्यान महाराष्ट्रावर चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि यादव घराण्यांनी राज्य केले. राष्ट्रकूट काळात एलोरा लेणीसारखी भव्य कलाकृती निर्माण झाली. यादव राजवटीच्या काळात मराठी भाषेचा विकास सुरू झाला.
राष्ट्रकूटांनी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशाला मोठे योगदान दिले. त्यांनी कन्नड, संस्कृत, आणि मराठी भाषांच्या विकासाला प्रोत्साहन दिले. अजिंठा-वेरूळ लेणी या काळातील प्रमुख कलाकृती आहेत.
१३व्या शतकानंतर दिल्ली सल्तनत आणि मोगल साम्राज्याच्या प्रभावामुळे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक जीवनावर परिणाम झाला. या काळात इस्लामिक स्थापत्यकलेचा प्रभाव दिसून येतो.
१७व्या शतकाच्या सुरुवातीस छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्य स्थापन केले. त्यांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी परकीय सत्तांशी संघर्ष केला. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात महाराष्ट्राला स्वातंत्र्य आणि स्वाभिमानाची नवी ओळख मिळाली.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रायगड किल्ल्यावर राजधानी स्थापन केली आणि स्वराज्य स्थापनेसाठी अनेक मोहीमा राबवल्या. त्यांनी आदिलशाही आणि मोगल साम्राज्याविरोधात प्रभावीपणे लढा दिला.
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर मराठा साम्राज्याचा विस्तार पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली झाला. मराठ्यांनी भारतातील अनेक भागांवर नियंत्रण मिळवले आणि दिल्ली दरबारावरही आपला प्रभाव प्रस्थापित केला.
१८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात ब्रिटिशांनी महाराष्ट्रावर वर्चस्व मिळवले. ब्रिटिश काळात रेल्वे, उद्योग, आणि शिक्षण प्रणालीचा विकास झाला. मात्र, मराठी लोकांनी स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वाची भूमिका बजावली.
महाराष्ट्रात महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली अनेक स्वातंत्र्य चळवळी राबवल्या गेल्या. पुणे आणि मुंबई हे स्वातंत्र्य लढ्याचे महत्त्वाचे केंद्र होते.
१९६० साली भाषावार प्रांतरचनेनुसार महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. मुंबई ही महाराष्ट्राची राजधानी बनली. राज्याच्या स्थापनेनंतर औद्योगिक, आर्थिक, आणि शैक्षणिक विकासाला चालना मिळाली.
स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्राने उद्योग, शेती, आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात प्रगती केली. पुणे आयटी हब, मुंबई शेअर बाजार, आणि नागपूरचे लॉजिस्टिक हब ही महाराष्ट्राच्या प्रगतीची उदाहरणे आहेत.
महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशात नाट्य, संगीत, चित्रकला, आणि साहित्य यांचा मोठा वाटा आहे. संत ज्ञानेश्वर, तुकाराम, आणि समर्थ रामदास यांच्या योगदानामुळे महाराष्ट्राची आध्यात्मिक ओळख जगभरात पोहोचली.
महाराष्ट्र हे भारताच्या पश्चिम भागात स्थित राज्य आहे. हे उत्तर अक्षांश १५°४०' ते २२°००' आणि पूर्व रेखांश ७२°३०' ते ८०°३०' दरम्यान आहे. महाराष्ट्राच्या उत्तरेस मध्य प्रदेश, पूर्वेस छत्तीसगड, दक्षिणेस कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेश, तर पश्चिमेस अरबी समुद्र आहे. महाराष्ट्राचा एकूण भूप्रदेश सुमारे ३,०७,७१३ चौ.किमी आहे, जो भारताच्या एकूण भूभागाच्या ९.३६% आहे.
महाराष्ट्राचा भूभाग तीन प्रमुख विभागांमध्ये विभागला जातो:
सह्याद्री पर्वतरांगा, ज्याला पश्चिम घाट देखील म्हणतात, महाराष्ट्राच्या पश्चिम भागात पसरलेल्या आहेत. या पर्वतरांगांमुळे राज्याला समुद्रकिनारी नैसर्गिक संरक्षण लाभते. सह्याद्री पर्वतांची उंची सरासरी १,२०० मीटर आहे. महाराष्ट्रातील महाबळेश्वर (१,४३८ मीटर) हे सह्याद्रीतील सर्वाधिक उंच ठिकाण आहे.
महाराष्ट्राचा मध्य भाग दख्खन पठाराने व्यापलेला आहे. या पठाराची उंची सरासरी ३०० ते ६०० मीटर आहे. पठारातील मृदा काळी असून ती शेतीसाठी उपयुक्त आहे. येथे प्रामुख्याने कापूस, तांदूळ, आणि ऊस यासारख्या पिकांची शेती होते.
महाराष्ट्राचा सुमारे ७२० किलोमीटर लांब किनारा अरबी समुद्राला लागून आहे. हा किनारपट्टी भाग कोकण प्रदेश म्हणून ओळखला जातो. येथे अलिबाग, दापोली, आणि रत्नागिरी यांसारखे प्रसिद्ध समुद्रकिनारे आहेत.
महाराष्ट्रात मुख्यतः तीन प्रकारचे हवामान आढळते:
कोकण किनारपट्टी भागात उष्णकटिबंधीय हवामान असून येथे उष्ण आणि दमट हवामान असते. उन्हाळ्यात तापमान ३५°C ते ४०°C असते, तर हिवाळ्यात तापमान १५°C ते २०°C असते.
दख्खन पठार भागात कोरडे हवामान असते. उन्हाळ्यात तापमान ४०°C पर्यंत जाऊ शकते, तर हिवाळ्यात तापमान १०°C ते १५°C पर्यंत खाली येते.
पश्चिम घाट आणि कोकण किनारपट्टी भागात मान्सूनच्या दरम्यान जून ते सप्टेंबरदरम्यान मुसळधार पाऊस पडतो. कोकण प्रदेशात सरासरी वार्षिक पावसाचे प्रमाण २००० मिमी पेक्षा जास्त असते, तर पठार भागात ७०० ते ८०० मिमी पाऊस पडतो.
महाराष्ट्रात अनेक प्रमुख नद्या आहेत. गोदावरी, कृष्णा, भीमा, तापी, आणि नर्मदा या प्रमुख नद्या आहेत. गोदावरी नदीला "दक्षिण गंगा" म्हटले जाते. या नद्यांमुळे शेतीला आणि जलविद्युत प्रकल्पांना मोठी मदत होते.
गोदावरी ही महाराष्ट्रातील सर्वात लांब नदी असून तिची लांबी १४६५ किमी आहे. ती नाशिक जिल्ह्यातील त्र्यंबकेश्वर येथून उगम पावते.
कृष्णा नदी पश्चिम महाराष्ट्रातून वाहते. तिची लांबी १३०० किमी आहे. ही नदी सांगली जिल्ह्याला आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाची आहे.
महाराष्ट्र नैसर्गिक संसाधनांनी समृद्ध आहे. येथे कोळसा, लोखंड, बॉक्साईट, आणि मॅंगनीज सारख्या खनिजांचा साठा आहे. राज्यातील जंगल क्षेत्र सुमारे २०% असून ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प, सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प, आणि कोयना अभयारण्य ही प्रमुख नैसर्गिक राखीव क्षेत्रे आहेत.
महाराष्ट्रात विविध प्रकारचे वनस्पती आणि प्राणी आढळतात. सह्याद्री प्रदेशात सदाहरित जंगले आहेत, तर पठार भागात कोरड्या जंगलांचा विस्तार आहे. येथे वाघ, बिबट्या, गवा, आणि चित्तळ यांसारखे प्राणी आढळतात.
महाराष्ट्र हे भारताचे औद्योगिक आणि आर्थिक केंद्र आहे. मुंबई शहर हे भारताचे आर्थिक राजधानी आहे. राज्यात शेती, उद्योग, आणि माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्राचा मोठा विकास झाला आहे. येथे साखर कारखाने, कपड्यांचे उद्योग, आणि आयटी पार्क मोठ्या प्रमाणावर आहेत.
महाराष्ट्रातील प्रमुख पिके कापूस, ऊस, तांदूळ, आणि सोयाबीन आहेत. राज्यातील एकूण शेतीयोग्य क्षेत्र सुमारे ५५% आहे.
राज्यात ऑटोमोबाईल, औषधनिर्माण, रसायने, आणि अभियांत्रिकी यांसारख्या उद्योगांचे जाळे आहे. पुणे, नागपूर, आणि औरंगाबाद ही औद्योगिक हब म्हणून विकसित झाली आहेत.
महाराष्ट्र हे भारतातील प्रमुख पर्यटन स्थळ आहे. अजिंठा-वेरूळ लेणी, गेटवे ऑफ इंडिया, महाबळेश्वर, आणि पंढरपूर ही प्रमुख आकर्षणे आहेत.
महाराष्ट्र भारतातील सर्वात समृद्ध आणि औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत राज्य आहे. राज्याचे सकल राज्य उत्पादन (GSDP) २०२२-२३ या आर्थिक वर्षासाठी सुमारे ३९.२ लाख कोटी रुपये आहे, जे देशाच्या एकूण GDP च्या १४% आहे. महाराष्ट्र हे देशाचे आर्थिक केंद्र असून येथे मुंबईसारखे प्रमुख आर्थिक आणि औद्योगिक केंद्र आहे.
महाराष्ट्रातील अर्थव्यवस्थेत शेतीला महत्त्वाचे स्थान आहे. राज्यातील ५५% लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे. राज्यातील एकूण लागवडीखालील क्षेत्र सुमारे २२५ लाख हेक्टर आहे. कापूस, तांदूळ, गहू, सोयाबीन, ऊस, आणि डाळी ही प्रमुख पिके आहेत.
महाराष्ट्र भारतातील साखर उद्योगाचे प्रमुख केंद्र आहे. राज्यातील साखर कारखाने देशातील साखर उत्पादनात सुमारे ३५% योगदान देतात. कोल्हापूर, सांगली, सातारा, आणि पुणे हे साखर उत्पादनाचे महत्त्वाचे जिल्हे आहेत.
महाराष्ट्रात द्राक्ष, केळी, संत्री, डाळिंब, आणि आंबा यांसारख्या फळांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. नाशिक जिल्हा द्राक्ष उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे.
महाराष्ट्र हा भारतातील औद्योगिक विकासाचा मुख्य केंद्र आहे. राज्यातील उद्योग GDP च्या सुमारे ३०% वाटा उचलतात. मुंबई, पुणे, नागपूर, औरंगाबाद, आणि नाशिक ही औद्योगिकदृष्ट्या महत्त्वाची शहरे आहेत.
पुणे आणि औरंगाबाद हे राज्यातील ऑटोमोबाईल उत्पादनाचे केंद्र आहेत. टाटा, महिंद्रा, बजाज, आणि मर्सिडीज यांसारख्या मोठ्या कंपन्यांचे उत्पादन केंद्रे येथे आहेत.
महाराष्ट्रातील ठाणे, मुंबई, आणि पुणे हे औषधनिर्मितीचे प्रमुख केंद्र आहेत. राज्यातील औषध उद्योग भारताच्या औषध उत्पादनात २५% योगदान देतो.
पुणे आणि मुंबई हे माहिती तंत्रज्ञान (IT) क्षेत्रातील महत्त्वाचे हब आहेत. TCS, Infosys, Wipro यांसारख्या कंपन्यांची कार्यालये येथे आहेत. पुणे IT पार्क हा देशातील प्रमुख IT केंद्रांपैकी एक आहे.
महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेत सेवा क्षेत्राचा मोठा वाटा आहे. राज्याच्या एकूण GDP मधील सुमारे ६२% हिस्सा सेवा क्षेत्राकडून येतो.
मुंबई हे भारताचे आर्थिक राजधानी आहे. येथे रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI), भारतीय स्टेट बँक (SBI), आणि बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE) यांसारखी वित्तीय संस्थेची कार्यालये आहेत.
महाराष्ट्र पर्यटन क्षेत्रातही महत्त्वाचे स्थान राखतो. अजिंठा-वेरूळ लेणी, गेटवे ऑफ इंडिया, महाबळेश्वर, माथेरान, आणि कोकण किनारपट्टी ही प्रमुख पर्यटनस्थळे आहेत. पर्यटन क्षेत्र राज्याच्या रोजगार निर्मितीत मोठे योगदान देते.
महाराष्ट्र कोळसा, मॅंगनीज, बॉक्साइट, आणि लोखंड यांसारख्या खनिज संपत्तीने समृद्ध आहे. चंद्रपूर जिल्ह्यात कोळसा साठ्याचे मोठे प्रमाण आहे, जे राज्याच्या ऊर्जा क्षेत्रासाठी महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्र ऊर्जा उत्पादनात आघाडीवर आहे. राज्यातील कोयना जलविद्युत प्रकल्प हा देशातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत प्रकल्पांपैकी एक आहे. याशिवाय, रत्नागिरी आणि नागपूर जिल्ह्यांत सौर आणि वारा ऊर्जा प्रकल्प विकसित करण्यात आले आहेत.
महाराष्ट्र परकीय थेट गुंतवणुकीच्या (FDI) दृष्टीने भारतातील अग्रगण्य राज्य आहे. २०२२-२३ मध्ये राज्यात एकूण ३० अब्ज डॉलर्स ची परकीय गुंतवणूक झाली. मुंबई हे परकीय गुंतवणुकीसाठी प्रमुख केंद्र आहे.
महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेला अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते:
झपाट्याने होणारे शहरीकरण आणि वाढती लोकसंख्या यामुळे पायाभूत सुविधांवर ताण येत आहे.
अत्यल्प पाऊस आणि दुष्काळग्रस्त क्षेत्रांमुळे शेतीला अडचणींचा सामना करावा लागतो.
उद्योगांच्या वाढत्या प्रमाणामुळे पर्यावरणावर वाईट परिणाम होत आहेत.
महाराष्ट्र हे भारताच्या पश्चिम भागातील एक महत्त्वाचे राज्य आहे. राज्याची लोकसंख्या २०११ च्या जनगणनेनुसार ११.२३ कोटी होती, ज्यामुळे ते भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले राज्य ठरते. राज्याच्या लोकसंख्येचा सध्याचा अंदाज सुमारे १२.४ कोटी आहे. महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येमध्ये विविधता असून येथे अनेक धर्म, भाषा आणि संस्कृतींचा समावेश आहे.
महाराष्ट्रातील लोकसंख्या घनता ३६५ व्यक्ती प्रति चौरस किलोमीटर आहे, जी भारताच्या सरासरी घनतेपेक्षा कमी आहे. मुंबई शहर आणि परिसर हे राज्यातील सर्वाधिक लोकसंख्या घनतेचे क्षेत्र आहे. मुंबईतील घनता २०,००० व्यक्ती प्रति चौरस किलोमीटर पेक्षा जास्त आहे.
महाराष्ट्रातील लिंग गुणोत्तर २०११ च्या जनगणनेनुसार ९२५ महिला प्रति १००० पुरुष आहे. शहरी भागातील लिंग गुणोत्तर ९०२ तर ग्रामीण भागातील ९३७ आहे.
महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वाधिक शहरीकरण झालेले राज्य आहे. राज्याची सुमारे ४५% लोकसंख्या शहरी भागात राहते, तर उर्वरित ५५% लोक ग्रामीण भागात राहतात. मुंबई, पुणे, नागपूर, नाशिक आणि ठाणे ही शहरीकरणाची प्रमुख केंद्रे आहेत.
महाराष्ट्रात अनेक धर्मांचे अनुयायी राहतात. राज्यातील प्रमुख धर्मांचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे आहे:
मराठी ही महाराष्ट्राची अधिकृत आणि प्रमुख भाषा आहे. ७०% लोक मराठी भाषिक आहेत. याशिवाय हिंदी, गुजराती, उर्दू, आणि इंग्रजी यासारख्या भाषाही राज्यात बोलल्या जातात.
महाराष्ट्रातील साक्षरतेचे प्रमाण ८२.३४% आहे, जे भारताच्या सरासरी साक्षरतेच्या प्रमाणापेक्षा जास्त आहे. पुरुष साक्षरता ८८% तर महिला साक्षरता ७५% आहे. पुणे आणि मुंबई हे शिक्षणाचे प्रमुख केंद्र आहेत.
महाराष्ट्रातील जनतेचा आर्थिक स्तर विविध आहे. शहरी भागातील नागरिक मोठ्या प्रमाणावर सेवा क्षेत्र, उद्योग आणि व्यापाराशी संबंधित आहेत, तर ग्रामीण भागातील लोकसंख्या प्रामुख्याने शेतीवर अवलंबून आहे. राज्यातील २०% लोक दारिद्र्यरेषेखाली राहतात.
महाराष्ट्रात अनेक आदिवासी जमाती आहेत, जसे की वारली, भील, गोंड, कोळी इत्यादी. राज्यातील एकूण लोकसंख्येपैकी ९% लोक अनुसूचित जमातींचे आहेत, तर १३% लोक अनुसूचित जातींमध्ये मोडतात.
महाराष्ट्रातील वाढती लोकसंख्या ही एक मोठी समस्या आहे. शहरीकरणामुळे वाहतूक, पायाभूत सुविधा, शिक्षण, आणि आरोग्य यांसारख्या क्षेत्रांवर मोठा ताण येत आहे. वाढत्या लोकसंख्येचा शेती आणि नैसर्गिक संसाधनांवरही वाईट परिणाम होत आहे.
